Η φτιασιδωμένη αναπαλαίωση της Ιστορίας

του Βασίλη Κρεμμυδά*

Αν σας έρθει στο νου να ρωτήσετε γιατί έγινε η Επανάσταση του 1821, η εκπομπή του τηλεοπτικού σταθμού "Σκάι" σε συνέχειες θα σας πει ότι έγινε από «ιδέες» και «οραματισμούς». Ο τίτλος του δεύτερου επεισοδίου είναι «Μια ιδέα γεννιέται», και στην ανάλυση θα σας πουν ότι στα 50 χρόνια που ακολούθησαν τα λεγόμενα «Ορλωφικά» (1769-1770) οι Έλληνες έπρεπε να οραματιστούν ένα κράτος, μια Ελλάδα.

Ωραία! Όταν όμως ο λόγος έρχεται στην ερώτηση γιατί στην Επανάσταση έλαβαν μέρος και οι αγρότες, τότε πάνε περίπατο και οι ιδέες και οι οραματισμοί: οι αγρότες έγιναν επαναστάτες για να πάρουν τη γη των κατακτητών! Τώρα, οι ιδέες δεν χρειάζονται, η ύλη έχει τον πρώτο λόγο!

Ας πάρουμε τα πράγματα με τη σειρά. Πρώτα κυκλοφόρησαν πέντε τομίδια σε φτηνή έκδοση -και χαμηλή τιμή-, τα οποία δεν θα κρίνω· εδώ ενδιαφέρει το «σίριαλ».

Άρχισε το «σίριαλ» λέγοντας ότι κατά τους δύο πρώτους αιώνες της κατάκτησης η ειρήνη που επικράτησε, καθώς η Οθωμανική Αυτοκρατορία ήταν πανίσχυρη, ωφέλησε τους αγρότες -και τους Έλληνες αγρότες- που ζούσαν ζωή χαρισάμενη. Οι Έλληνες αγρότες ντύνονταν οθωμανικά, έτρωγαν όπως οι Οθωμανοί κ.λπ. Ίσα που δεν μας είπαν ότι Οθωμανοί και Έλληνες αγκαλιάζονταν, φιλιούνταν - περίπου ερωτευμένοι. Ούτε σχέση κατακτητή και κατακτημένου, ούτε αβυσσαλέα διαφορά στην πίστη, ούτε ποιοι κατείχαν τη γη και ποιοι την καλλιεργούσαν - τίποτα τέτοιο. Άσε που και ο Μωάμεθ ο πορθητής είχε μητριά Ελληνίδα που την υπεραγαπούσε και γι’ αυτό αγαπούσε και όλους τους Έλληνες!

Τσιφλίκια και «ληστές»

Συμπερασματικά, η έλευση, η κατάκτηση, δηλαδή, του Μωάμεθ και των Οθωμανών, ωφέλησαν τους αγρότες! Ώσπου ήρθαν τα τσιφλίκια και χάλασαν τη δουλειά. Τι ήταν τα τσιφλίκια;

Τα τσιφλίκια ήταν η μεγάλη ιδιοκτησία, Οθωμανών και Ελλήνων, λέει· μήπως εξίσου; Τα μοιράστηκαν μήπως από τότε, τους αιώνες της ευτυχίας, ή μήπως το επέβαλε να τα μοιραστούν εκείνος ο πρώιμος φιλέλληνας, ο Μωάμεθ ο πορθητής; Τα τσιφλίκια, λέει, έφεραν τη δυστυχία στους Έλληνες. Μας μπερδέψατε, Κύριοι! αφού τις μεγάλες ιδιοκτησίες, τα τσιφλίκια, τα είχαν και Οθωμανοί και Έλληνες, γιατί οι Έλληνες μόνον έγιναν απ’ αυτά δυστυχισμένοι;

Ποιοι Έλληνες όμως; Η λαϊκουριά που λέγαμε παλιά· γιατί οι κοτζαμπάσηδες, μεγαλοκτηματίες κι αυτοί, ήταν ένας κόσμος διεφθαρμένος, βουτηγμένος μέσα σε μια γενικευμένη ανομία! Ανομία; Ποιους νόμους παρέβαιναν; Τους νόμους του κατακτητή, προφανέστατα - μόνον αυτοί υπήρχαν. Και επειδή ο σουλτάνος σ’ αυτούς ανέθεσε τη συλλογή των φόρων, αυτοί εισέπρατταν περισσότερα και κερδοσκοπούσαν. Δυστυχούσαν έτσι οι Έλληνες, εξαθλιώνονταν και έπαιρναν τα βουνά - ερήμωνε η ύπαιθρος, μερικοί γίνονταν ληστές!

Τo 'μαθα κι αυτό: υπήρχαν ληστές στον 18ο αιώνα. Προφανώς, δεν έφτανε το «αρματoλός» και το «κλέφτης». Μα, λάθος τα έχω μάθει όλα; Έχω εντούτοις -κι ας με συγχωρέσουν οι «συντελεστές» του σίριαλ- διαβάσει σχεδόν όλους τους ξένους περιηγητές και, αν θυμάμαι καλά, πριν από την ίδρυση του ελληνικού κράτους, ληστεία δεν βρήκα! άλλο ήταν αυτά που έκαναν οι κλέφτες.

Έμαθα κι άλλα· τα λέω και σε σας. Τι ήταν, λέτε, οι αρματολοί και οι κλέφτες; κάτι τυχοδιώκτες ήταν που έκαναν αντίσταση σε κάθε εξουσία· και κλέφτες και αρματολοί ήταν η προσωποποίηση της παρανομίας! να ξαναρωτήσω αν παρανομούσαν κατά του κατακτητή, περιττό μου φαίνεται.

Θα σταθώ λίγο εδώ για να σχολιάσω - πέρα από τα σχόλια που κρύβονται στον ειρωνικό μου λόγο.

Όλα αυτά των κακών κοτζαμπάσηδων και των καλών Ελλήνων (οι κοτζαμπάσηδες δεν ήταν Έλληνες;) που ταλαιπωρούνταν, δυστυχούσαν και έπαιρναν τα βουνά κάτι σαν κομμουνιστικό λαϊκισμό της δεκαετίας του 1950 μου φέρνουν στο νου· άλλωστε, όλο το σίριαλ την ιστορία της τελευταίας τάξης του σχολείου, όταν τελείωσε η αφεντιά μου, μου θυμίζει. Από εκείνο το βιβλίο των Θεοδωρίδη-Λαζάρου, όπου από Θεοδωρίδη δεν έμενε τίποτα πια στις αρχές του 1950.

Η ιστοριογραφία δεν είναι δικαστήριο

Και ένα άλλο σχόλιο όμως· έχει στηθεί στην εκπομπή ένα πραγματικό δικαστήριο, όπου πολλοί που εμφανίζονται στο γυαλί κρίνουν πρόσωπα, επαινούν ή κατακρίνουν, αθωώνουν ή καταδικάζουν. Κι ας λέμε από δεκαετίες, κι έμοιαζε να το αποδέχονται όλοι οι ιστορικοί, ότι η ιστοριογραφία δεν είναι δικαστήριο και ο ιστορικός δεν είναι εισαγγελέας που απαγγέλλει κατηγορίες, ζητώντας την καταδίκη του κατηγορουμένου.

Άλλο ένα παράδειγμα δικαστηρίου: στη μάχη του Πέτα, με επικεφαλής τον Αλέξανδρο Μαυροκορδάτο και με πολλούς ξένους-φιλέλληνες πολεμιστές και ενώ η μάχη ήταν σε εξέλιξη, ο Έλληνας οπλαρχηγός Μπακόλας πήρε τους στρατιώτες του και αποχώρησε· τη μάχη την κέρδισαν οι Τούρκοι ύστερα απ’ αυτό· αν είναι έτσι ακριβώς τα πράγματα το αφήνω, για να πω πώς χαρακτήρισε τον Μπακόλα ιστορικός για τον οποίο είχα καλή γνώμη· o Μπακόλας ήταν λοιπόν «ένας μασκαράς, ένας άθλιος μισθοφόρος». Μήπως και λαμόγιο; Κρίμα!

Έχουμε πει λοιπόν ότι δουλειά του ιστορικού δεν είναι να δικάζει, παρά είναι να κρίνει και να ερμηνεύει, γεγονότα, φαινόμενα, πράξεις ανθρώπων. Προπάντων, έχουμε πει ότι ο ιστορικός προσπαθεί να βρεθεί στην ιστορική στιγμή του παρελθόντος που μελετά και δεν μπορεί να χαρακτηρίζει πράγματα και πρόσωπα με σημερινούς χαρακτηρισμούς, όταν μάλιστα το περιεχόμενο του χαρακτηρισμού, το πράγμα που αντιπροσωπεύει η σημερινή λέξη, δεν υπήρχε τότε!

Εδώ έκλεισε η παρένθεση και θέλω να γυρίσω λίγο πίσω, στα λεγόμενα ορλωφικά! Πώς συνέβη το γεγονός; έτσι, του ήρθε του Ορλώφ και είπε, ας πάω να εξεγείρω τους Πελοποννήσιους. Η συγκεκριμένη εξέγερση δεν έγινε, Κύριοι, στο πλαίσιο ενός ρωσοτουρκικού πολέμου που κράτησε έξι ολόκληρα χρόνια; Και μέχρι το 1821 δεν έγιναν, κύριοι, δύο ακόμη ρωσοτουρκικοί πόλεμοι; Τους υπόδουλους Έλληνες δεν τους ενδιέφεραν αυτοί οι τρεις πόλεμοι; Ή μήπως δεν ενδιαφέρουν καθόλου την Ιστορία!

Ο πρώτος ρωσοτουρκικός πόλεμος έληξε με την υπογραφή της συνθήκης του Κουτσούκ Καϊναρτζί - γνωστό. Αυτή η συνθήκη μήπως αφορούσε και τους υπόδουλους Έλληνες;

Και η Γαλλική Επανάσταση, εντός από τα μηνύματα που έστειλε στον κόσμο, για τίποτε άλλο δεν ενδιέφερε τους υπόδουλους Έλληνες; Μα, τι λέω, αφού θα δούμε σε λίγο ότι αυτό το «άλλο» δεν υπήρξε καν! Δηλαδή, οι Ναπολεόντειοι Πόλεμοι!

Οι σταθμοί προς το 1821

Για να δούμε τώρα ποιοι ήταν οι σταθμοί προς το Εικοσιένα: από τα ορλωφικά και ολίγη Γαλλική Επανάσταση πάμε κατευθείαν στον Ρήγα· και επειδή είναι της μόδας να τα βάζουμε και λίγο με την Εκκλησία, ας πετάξουμε και ολίγη «Πατρική Διδασκαλία». Μετά απ’ αυτά, άλμα για τη Φιλική Εταιρεία! στάση εδώ· για τους ιδρυτές της Φιλικής Εταιρείας. Παλαιότερα με έμαθαν ότι ο Σκουφάς, ο Τσακάλωφ και ο Ξάνθος ήταν κάτι αποτυχημένοι, ξεπεσμένοι και χρεωκοπημένοι έμποροι, και γι’ αυτό οι «καλοί» έμποροι δεν τους ακολούθησαν - πάλι το αμερικανότροπο ο «καλός» και ο «κακός». Ευτυχώς, στο σίριαλ του Σκάι το βελτίωσαν· δεν ήταν αποτυχημένοι, ούτε χρεωκοπημένοι, παρά ήταν κανονικοί έμποροι που όμως, ακούστε, παρακαλώ, «κανένας δεν είχε σημειώσει ιδιαίτερη επιτυχία»!

Και εκεί που μιλάμε για τη Φιλική Εταιρεία πετάγεται ξαφνικά και «η τάξη των εμπόρων»! Μα, Κύριοι, πού βρέθηκαν αυτοί· για εμπόριο δε μου είπατε τίποτα - γίνεται «τάξη εμπόρων» χωρίς εμπόριο; Και, αγαπητοί μου, αυτό το «τάξη» πού κολλάει; πρόκειται για κοινωνική τάξη; αν ναι, πώς γεννήθηκε; Γιατί οι κοινωνικές τάξεις, αγαπητοί μου, δε γεννιούνται από τον αέρα, όπως οι «ιδέες» σας. Ασφαλώς θα μου πείτε ότι δεν πρόκειται για κοινωνική τάξη! αλλά; για τι πρόκειται;

Και εν τω μεταξύ, λοιπόν, «μια ιδέα γεννιέται» - προφανώς, η ιδέα της Επανάστασης. Αλλά, κάτι που γεννιέται -και οι ιδέες- έχει μπαμπά και μαμά· της συγκεκριμένης ιδέας μπαμπάς και μαμά ποιοι είναι;

Α, συγγνώμην, λησμόνησα τον «χαλασμό» των κλεφτών, αυτών των «τυχοδιωκτών» είπαμε, στην Πελοπόννησο, στον οποίο, λέει, ας ακούσουμε και αυτό, συμμετείχε «ολόκληρος» ο πληθυσμός της Πελοποννήσου!

Κάπου ανάμεσα και ξεκάρφωτα θα ακούσουμε και ότι στην Ευρώπη όλο και δυνάμωνε η ιδέα ότι οι σημερινοί Έλληνες είναι απόγονοι των Αρχαίων!

Τώρα, Κύριοι, που αισίως φτάνετε στο 5ο επεισόδιο (το κείμενο αυτό γράφεται με βάση τα τέσσερα πρώτα επεισόδια) και είστε φουλαριστοί στη φωτιά του πολέμου της Ανεξαρτησίας, μήπως θα είχατε την καλοσύνη να μας πείτε, ημών των τηλεθεατών σας, πώς και γιατί έγινε η Επανάσταση του 1821;

Σας παρακαλώ, όμως, να μας πείτε κάτι άλλο απ’ αυτό που ήδη είπατε, αυτό το θαυμαστό ότι γεννήθηκε η ιδέα του έθνους και απ’ αυτήν γεννήθηκε η ιδέα της Επανάστασης, γιατί από τις πολλές γεννήσεις θα έχουμε κανέναν υπερπληθυσμό - αυτό μας λείπει τώρα!

Και καθώς περνάνε οι δεκαετίες με «χαλασμούς» κλεφτών και κάτι ασήμαντους εμπόρους που ίδρυσαν μια Φιλική Εταιρεία, πεταγόμαστε ξαφνικά στις 25 Μαρτίου 1821, για να δούμε ένα κακό, πολύ κακόγουστο σκηνοθέτημα, σαν άκομψο αστειάκι, όπου εμφανίζεται ο Π. Πατρών Γερμανός να ευλογεί τη σημαία της Επανάστασης στην Αγία Λαύρα. Γιατί λέτε έγινε η εν λόγω «εφεύρεση»; Για να μας πουν μετά ότι αυτό που είδατε δε συνέβη! Πάει ο μύθος για το λάβαρο της Αγίας Λαύρας.

Ο άλλος μύθος, αυτός του κρυφού σχολειού δεν είχε τέτοιες εφευρέσεις, αλλά εκεί λιγάκι τα μπέρδεψαν· άλλος έλεγε δεν υπήρξε κρυφό σχολειό, άλλοι έλεγαν ότι υπήρξε. Δεν πειράζει· πταισματάκι, και με δυσκολία, είναι αυτό εμπρός στα άλλα. Όπως αυτό εδώ. Αν, λέει, ο Χουρσίτ πασάς ήταν στην Πελοπόννησο, αν δηλαδή δεν είχε πάει να φάει τον Αλή πασά, η Επανάσταση θα είχε πνιγεί στη γέννησή της. Να σας πω, Κύριοι, κάτι; επιτρέψτε μου. Αν η γιαγιά μου είχε ρόδες, μάλλον λεωφορείο θα ήταν!

Έτσι, όμως, Κύριοι, αναδεικνύετε τον Αλή πασά σε κύριο λόγο της επιτυχίας της Επανάστασης στο πεδίο της μάχης· εξαιρείτε δηλαδή τον πρωταγωνιστή, τον Έλληνα επαναστάτη, από την επιτυχία.

Οι ελληνικές πραγματικότητες της ύστερης Τουρκοκρατίας που αποκρύφτηκαν

Για να δούμε, μια και άρχισε η Επανάσταση, τι έχετε πει για τις λεγόμενες παραμονές της. Για τις ελληνικές πραγματικότητες της ύστερης Τουρκοκρατίας.

Προηγουμένως, ας συνεννοηθούμε σε κάτι. Ιστορικό ψεύδος είναι να συνέβη κάτι στο παρελθόν και κάποιος να το παρουσιάσει εντελώς διαφορετικά - όχι όπως συνέβη έως αντίστροφα απ’ αυτό που συνέβη. Όμως, χονδροειδέστερο, κατά τη γνώμη μου, ιστορικό ψεύδος είναι αυτό που συνέβη να το αποκρύψει εντελώς - δεν συνέβη. Ας συμφωνούμε, ας δούμε τι απέκρυψε το «σίριαλ» του Σκάι από όσα τρανταχτά έγιναν κατά τα 30 πάνω-κάτω χρόνια πριν από το 1821. Δεν εννοώ ερμηνείες, γεγονότα εννοώ.

1) Σ’ αυτά τα χρόνια δεν αναπτύχθηκε το εμπόριο των Ελλήνων, ούτε υπεραναπτύχθηκε η εμπορική ναυτιλία. Επομένως η παραγωγή δεν εμπορευματοποιήθηκε σχεδόν πλήρως σε πολλές περιοχές του υπόδουλου ελληνικού χώρου, δεν παρατηρήθηκε μεταστροφή των συνειδήσεων των Ελλήνων, δε συνέβη ευρύτατη μετατόπισή τους προς άλλα επαγγέλματα, αστικά τα λένε, δε λειτούργησε η οικονομία στη λογική επένδυση-κέρδος-συσσώρευση κεφαλαίου-επανεπένδυση· τέλος, δε σχηματίστηκε προεπαναστατικά ελληνική αστική τάξη και δε λειτούργησε παράλληλα, τουλάχιστον, με την αντίθεση στην πίστη, ως βασική αντίθεση με τον κατακτητή.

2) Δεν υπήρξαν ανθηρές ελληνικές παροικίες στην Ευρώπη, οι οποίες συνδέθηκαν άμεσα και στενά με τις νέες οικονομικές δραστηριότητες των υπόδουλων Ελλήνων· και έτσι στην Επανάσταση δεν προσήλθε ο όλος ελληνισμός, υπόδουλος και μη.

3) Προφανώς, στα Αμπελάκια και σε ένα πλήθος άλλων σημείων δε συνέβη τίποτε, ούτε εφαρμόστηκε στην πράξη η λογική του συνεταιρισμού και της εμπορικής εταιρείας με καταστατικό κ.λπ.

4) Πύκνωση των εκδόσεων ελληνικών βιβλίων, και μάλιστα μεταβολή της ποσοστιαίας σχέσης θρησκευτικά-κοσμικά βιβλία των δεύτερων, δε συνέβη (θα τρίζουν τα κόκαλα του Φίλιππου Ηλιού)· ούτε συνέβη να εκδοθούν τότε ελληνικές εφημερίδες στις παροικίες.

5) O Aδ. Κοραής δε εκφώνησε, ούτε εξέδωσε το 1803 το περίφημο Υπόμνημά του. Προπάντων, δεν υπήρξε έκδοση της «Ελληνικής Νομαρχίας».

6) Οικονομική και κοινωνική κρίση δεν υπήρξε κατά την τελευταία δεκαετία πριν από την έκρηξη της Επανάστασης, δε συνδέεται αυτή με την ίδρυση της Φιλικής Εταιρείας, ούτε με την πύκνωση των τάξεών της με αθρόες μυήσεις όσο βάθαινε η κρίση.

7) Προκήρυξη του Αλέξανδρου Υψηλάντη -την έχω ονομάσει το ιδεολογικό μανιφέστο της Επανάστασης- ουδέποτε εκδόθηκε.

8) Στην «Εγκύκλιο» της Ιεράς Συνόδου του Πατριαρχείου δεν αφορίστηκε η ίδια η Επανάσταση - μόνον ο Αλέξανδρος Υψηλάντης αφορίστηκε! (παρεμπιπτόντως, παρακαλώ, ο νέος μύθος ότι ο Γρηγόριος Ε΄ το έκανε για να σώσει τους Έλληνες της Πόλης και της Μικράς Ασίας, να τελειώνει· εχθρός της Επανάστασης ήταν).

***

Φυσικά, αφού τίποτε απ’ αυτά δε συνέβη, μόνον οι ορφανές «ιδέες» σώζουν την κατάσταση - αλλά, αφού οι ιδέες γεννιούνται έτσι, χωρίς μπαμπά και μαμά, ήταν ανάγκη κι αυτοί οι ταλαίπωροι υπόδουλοι Έλληνες να περιμένουν τέσσερις αιώνες; Πώς δε «γεννήθηκε» η ιδέα της Επανάστασης και του έθνους, ή αντίστροφα, δυο-τρεις αιώνες πριν, άντε έναν;

Αν οι λεγόμενοι συντελεστές του «σίριαλ» σκεφτούν να πουν ότι επέλεξαν να παρουσιάσουν την πολιτική όψη, μόνον, όσων παρουσιάζουν, ας μην το πουν φωναχτά, γιατί γνωρίζουν ότι η πολιτική όψη παράγεται -δεν παράγει- κατεξοχήν από τις κοινωνικές πραγματικότητες, τις οποίες αποφεύγουν να παρουσιάσουν όπως αποφεύγει, όπως λέγεται ο διάολος το λιβάνι - αφήνω που δεν παρουσιάζουν και όλα τα πολιτικά γεγονότα.

Η αίσθησή μου είναι ότι το ψαχνό βρίσκεται αλλού. Επειδή κατά τα τελευταία 40 χρόνια η ελληνική ιστοριογραφία άλλαξε δρόμο, επειδή αναζήτησε την ιστορική αλήθεια από άλλα, δύσβατα, μονοπάτια και εν πολλοίς τη βρήκε, επειδή μετατοπίστηκε πλήρως η θεματολογία, επειδή για πρώτη φορά στην κοινωνία, στις κοινωνικές σχέσεις κάθε ιστορικής στιγμής, αναζητήθηκε -και βρέθηκε- η ιστορική αλήθεια, επειδή η «νέα ιστορία», όπως είχε ονομαστεί παλαιότερα, έφτασε να κυριαρχεί στην οργάνωση της ιστορικής έρευνας και καθιέρωσε διαφορετικά ερμηνευτικά εργαλεία· και επειδή, τέλος, αυτή η ιστοριογραφία αντιπροσωπεύει την πρόοδο στην έρευνα, κάποιοι εγκέφαλοι σκέφτηκαν -και πίστεψαν, προφανώς- να αντιδράσουν διαγράφοντας, αγνοώντας εν προκειμένω, όλα τα επιστημονικά πορίσματα των 40 χρόνων· αρνούμενοι ότι η κοινωνία, η Ιστορία δηλαδή, κινείται ως όλον και εμφανίζοντας γεγονότα ξεκάρφωτα, που δεν συγκροτούν όλον. Μάταιη προσπάθεια και επικίνδυνη!

* Ο Βασίλης Κρεμμυδάς είναι ομότιμος καθηγητής του Πανεπιστημίου Αθηνών